Een andere kijk op ontlezing.
Ontlezing in Nederland.
Wie heeft er gelijk?
Wie heeft er gelijk? Is dat student economie en filosofie Iwan Raats? De kop boven zijn opiniestuk in dagblad Trouw op 2 oktober 2020 was: “Ontlezing? Jongeren communiceren juist efficiënter”. Of zijn het Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel, de schrijvers van het boek De lezende mens (2022)? Zij wijden een heel hoofdstuk aan de huidige ‘leescrisis’ en stellen: “Schijnbaar machteloos hollen we op een afgrond af”. Is dat zo? En hoe belangrijk is lezen eigenlijk? Taalexpert Marcel Lemmens (auteur van Een andere kijk op lezen) dook samen met Blink in de verschillende meningen.
Wat is ontlezing?
“Ontlezing is het minder lezen van boeken, kranten en tijdschriften door de bevolking in het algemeen.” Zo begint de webpagina over ‘ontlezing’ op Wikipedia. Het is een interessante pagina: feitelijk staat hier in een paar honderd woorden uitgelegd wat ‘ontlezing’ is en hoe de Nederlandse samenleving daarmee omgaat. Een aspect dat op die pagina niet aan bod komt, is de achteruitgang in diep en geconcentreerd lezen. Dit is iets waarover Hisgen en Van der Weel (en niet alleen zij) zich ernstig zorgen maken.
Waarom? Omdat diep en geconcentreerd lezen volgens Hisgen en Van der Weel tot diep denken leidt. De titel van hoofdstuk 4 van hun boek is dan ook ‘diep denken is diep lezen’. Dit lijkt te betekenen dat alleen mensen die diep (kunnen) lezen tot diepere gedachten en ideeën kunnen komen. “Analytisch denken vormt al eeuwen het fundament van onze cultuur”, schrijven ze.
Grote denkers als Socrates en Plato konden weliswaar zonder te lezen tot heel diepe gedachten komen, maar dat was vroeger. De wereld veranderde: “We leven al lang niet meer in een orale cultuur”. Dat klopt, maar ook onze huidige samenleving verandert natuurlijk.
Wat zijn de oorzaken van ontlezing?
Die verandering van onze samenleving is ook de bron van een andere houding ten aanzien van lezen. De samenstelling van de Nederlandse bevolking verandert. Kinderen, jongeren en volwassenen besteden over het algemeen minder tijd aan lezen, simpelweg omdat er zo veel andere mogelijkheden voor ontspanning en tijdbesteding zijn. Vooral door de alomtegenwoordige smartphone.
Zo meldt marketingfacts.nl dat jongeren maar liefst 161 minuten per dag sociale media gebruiken. Probeer je maar eens op een boek of een opiniestuk te concentreren als je telefoon voortdurend om aandacht vraagt. De verleiding is te groot. Maar betekent dit dan ook dat we op een afgrond afhollen, zoals Hisgen en Van der Weel stellen?
Is er ook een andere kijk op lezen?
Iwan Raats, student economie en filosofie, heeft een heel andere kijk op de ontwikkeling van de leescultuur dan Hisgen en Van der Weel. Op 2 oktober 2020 schrijft hij in Trouw dat de samenleving ervan doordrongen moet zijn dat een nieuwe wereld om andere vormen van communicatie vraagt: “De vermeende teloorgang [van lezen en schrijven] is de voornaamste zorg van veel schrijvers en anderen met een intellectuele inborst. Dit wordt echter snel overdreven en ironisch genoeg zijn het vooral onwetendheid en vastgeroeste aannames die dit veroorzaken. Zo kunnen podcasts, audioboeken, dramaseries, YouTube en ingesproken krantenartikelen het stokje steeds beter overpakken.”
Wat is onze kijk op ontlezing?
Dat jonge mensen anders tegen lezen aankijken, daar heeft Iwan Raats volgens ons gelijk in. In alle berichten in de media over de tanende belangstelling voor lezen onder kinderen en jongeren en de manier waarop zij lezen, wordt te veel naar het verleden teruggekeken en vanuit een achterhaalde visie geredeneerd.
Dit sluit aan bij twee van de vele mythen en misvattingen over lezen en ontlezing die Marcel Lemmens probeert recht te zetten in zijn nieuwe boek Een andere kijk op lezen. Kinderen en jongeren hebben tegenwoordig veel meer mogelijkheden om hun tijd op een aangename manier te besteden dan vroeger.
Wil je ze laten lezen, dan moeten we ze op een andere manier prikkelen en motiveren dan toen wij jong waren (toen overigens ook heel veel kinderen en jongeren niet of weinig lazen). Dan moeten we aanhaken op hun natuurlijke nieuwsgierigheid om de wereld te ontdekken en moeten we lezen een vanzelfsprekend onderdeel van hun dagelijkse activiteiten maken, thuis en op school.
Een van de meest effectieve manieren om dat te doen is door lezen in te bedden in betekenisvolle en aansprekende thema’s. Dat is een opvatting die ook aansluit bij de leesaanpak die Blink voorstaat met de lesmethodes Blink Lezen en Blink Nederlands.
“Wil je ze laten lezen, dan moeten we ze op een andere manier prikkelen en motiveren dan toen wij jong waren (toen overigens ook heel veel kinderen en jongeren niet of weinig lazen).”
Hoe belangrijk is lezen?
Lezen is uiterst belangrijk. Dat is ook de mening van bijvoorbeeld neurowetenschapper Jelle Jolles. Iedereen moet kúnnen lezen. Met name de kwaliteit van de leesvaardigheid van een kind aan het einde van de basisschool is cruciaal. Leesvaardigheid bepaalt namelijk voor een groot deel de route naar en door het vervolgonderwijs: als je moeite hebt met lezen, krijg je al snel een vmbo-advies, terwijl het leesvaardigheidsniveau in feite niets zegt over de intelligentie of creativiteit van een kind.
Dat blijkt bijvoorbeeld uit het levensverhaal van Robert Staal, een geslaagde ondernemer die vanwege zijn problemen met lezen op de basisschool naar een lom-school (in de Twentse volksmond destijds de ‘gekkenschool’ genoemd) moest, zo valt te lezen in een artikel in het FD op 29 oktober jl.
Maar het verhaal van Staal laat meteen zien dat je ook zonder een optimale leesvaardigheid diep kunt denken. Al is dat misschien niet het filosofische denken dat Hisgen en Van der Weel lijken voor te staan. Wat ook opvalt: uiteindelijk leerde Robert Staal toch (beter) lezen en schreef hij samen met een bevriende schrijver zelfs een boek.
Wat gebeurt er met lezen na school?
Voor hoofdstuk 4 van Een andere kijk op lezen sprak Marcel Lemmens met dertien volwassenen. Daarmee toont hij aan dat metingen onder 10-jarigen (PIRLS-onderzoek) en 15-jarigen (PISA-onderzoek) slechts momentopnames zijn, die bovendien gebaseerd zijn op een heel beperkte visie op lezen.
De gesprekken die Marcel voerde, laten zien dat volwassenen die vroeger niet lazen of heel veel moeite hadden met lezen, later toch meer en ook heel goed zijn gaan lezen, simpelweg omdat het moet. Omdat er een economische of maatschappelijke noodzaak van lezen is. Het verhaal van Robert Staal bevestigt dat. En voor alle duidelijkheid: dan gaat het niet om het lezen van literatuur, waar het in het debat over ontlezing zo vaak over gaat.
Moeten we iets tegen de ontlezing in Nederland doen?
Natuurlijk moeten we ervoor zorgen dat iedereen kan lezen. Tegelijkertijd moeten we de situatie rondom ‘ontlezing’ ook niet overdrijven of verdraaien. De media trekken de cijfers van het PISA-onderzoek bijvoorbeeld geregeld uit hun verband.
“Bijna een kwart van de 15-jarigen leest niet goed genoeg om te kunnen functioneren in de samenleving.” Zo begint een artikel van Enith Vlooswijk over de leesvaardigheid van Nederlandse jongeren in de Volkskrant van 8 juli. Dat klopt niet. In de conclusies van het PISA-onderzoek staat niet dat deze jongeren niet zouden kunnen functioneren in de samenleving. Het gaat slechts om een risico.
Jongeren worden volwassen en zoals uit de gesprekken met volwassenen in Een andere kijk op lezen blijkt, verandert in de loop der jaren ook de houding ten opzichte van lezen. Wat we zeker wel moeten doen, is ervoor zorgen dat elk kind op de basisschool gedegen leesonderwijs krijgt en het natuurlijke leesplezier vasthoudt. Dat is de basis van een gezonde leescultuur in Nederland. En dat is het fundament onder een samenleving waarin iedereen gelijke kansen krijgt voor vervolgonderwijs dat bij hen past en voor een optimale ontplooiing van persoonlijke talenten.
